1.1.Istota alkoholizmu i jego skutki

Alkoholizm stanowi przejaw i formę niedostosowania społecznego. Jego skutki dotyczą nie tylko osoby uzależnionej, ale sposób niezmiernie destrukcyjny są odczuwalne dla osób najbliższych, w tym głównie dla dzieci, dla których środowisko rodzinne powinno być oazą bezpieczeństwa . W rozdziale zostanie omówiona istota alkoholizmu i jego wpływu na rozwój dziecka. Twórcami koncepcji alkoholizmu rozumianego jako choroba są Benjamin Rush i Thomas Trotter. Ci lekarze wskazali, że istotę alkoholizmu stanowią wyuczone zachowania wykształcone przez bodźce środowiskowe. Jednakże ich koncepcja spotkała się z akceptacją środowiska medycznego . Współcześnie alkoholizm jest zaliczany do chorób przewlekłych, jednak jego definicje są różnorodne. Roże są również pojęcia charakteryzujące alkoholizm - uzależnienie od alkoholu, alkoholomania, zespół zależności alkoholowej, nałóg alkoholowy toksykomania alkoholowa . W encyklopedycznym ujęciu alkoholizm to ,,nałogowe używanie alkoholu, ograniczając sprawność fizyczną i umysłową staje się przyczyną większości nieszczęśliwych wypadków” . Światowa Organizacja Zdrowia uzależnienie od alkoholu definiuje jako ,,zespół objawów somatycznych, behawioralnych i poznawczych, w których picie alkoholu staje się priorytetowe nad innymi poprzednio ważnymi zachowaniami” . Według organizacji uzależnienie diagnozuje się na podstawie takich kryteriów jak występowanie kompulsywnego picia alkoholu, głodu alkoholowego, trudności w kontroli zachowań związanych z piciem, występowaniem zespołu abstynencji. Do objawów zaliczono wzrost niezbędnych dawek alkoholu do wywołania określonego efektu, zaniedbywanie innych form przyjemności oraz picie pomimo świadomości o jego szkodliwości. Zdaniem B. Woronowicza do przyczyn uporczywego upijania się zalicza się :

 odziedziczone skłonności,  funkcjonowanie społecznego przesądu o nieszkodliwości takich alkoholów jak wino, piwo, miody,  silne oddziaływanie lobby alkoholowego, zmuszającego ludzi do picia alkoholu. Istotny wpływ mają czynniki psychologiczne. Teorie osobowościowe wskazują, że zachowanie jednostki jest uwarunkowane mechanizmami związanymi z cechami jego osobowości. Do właściwości zwiększających ryzyko uzależnienia alkoholowego zalicza się: nadmierną zależność, niedojrzałość emocjonalną, niską samoocenę, nieumiejętność wyrażania emocji, niską odporność na stres, trudności w zakresie umiejętności rozwiązywania problemów. Cechy te przypisuje się tzw. osobowości przednałogowej . W literaturze zwraca się uwagę na społeczne i kulturowe uwarunkowania alkoholizmu. Istotną rolę przypisuje się poziomowi globalnej konsumpcji alkoholu we współczesnych społeczeństwach. Wpływ na to ma powszechna dostępność alkoholu, wielość reklam w mass mediach, czy niski poziom społecznej kontroli nad konsumpcją alkoholu. Wart o podkreślić, że im m wyższa konsumpcja alkoholu występuje w społeczeństwie, tym jest większa liczba osób z problemem alkoholowym . Alkoholizm jest ściśle związany z obyczajowością i postawami społecznymi wobec spożywania alkoholu. Kultura warunkuje model picia alkoholu. W Polsce typowa jest dezaprobata dla pijaństwa, jednak połączona z postawą tolerancji dla alkoholu w czasie spotkań, czy dla indywidualnych alkoholików . Alkoholizm można rozpatrywać na następujących aspektach :  socjologicznym – alkoholizm jest niepożądanym zjawiskiem społecznym, jest przejawem niedostosowania społecznego, co negatywnie wpływa na całe społeczeństwo powodując jego dezintegrację.  medycznym – alkoholizm jest odrębną jednostką nozologiczną, z określonym obszarem objawów i faz rozwoju, wymagającą leczenia,  psychologicznym – alkoholizm stanowi zaburzenie w rozwoju osobistym człowieka, wpływa na uszkodzenie sprawności psychofizycznych, objawiając się zmianą postaw, hierarchii wartości.

Choroba alkoholowa powstaje w wyniku stałego dostarczania alkoholu do organizmu. Uzależnienie jest procesem, w którego rozwoju można wyróżnić następujące fazy :

1. Faza wstępna - rozwija się uzależnienie psychicznego. Picie towarzyskie przechodzi w fazę spożywania alkoholu w celu rozładowania napięcia, stresu, poprawy samopoczucia, zwiększeniu ulega tolerancja na alkohol.

2. Faza ostrzegawcza – jednostka coraz częściej szuka okazji do spożycia alkoholu.

3. Faza krytyczna – pojawia się przymus fizyczny kontynuowania picia, po spożyciu nawet niewielkiej ilości alkoholu), występuje w utrata kontroli nad rozpoczętym piciem.

4. Faza przewlekła – to ostatni etap rozwoju uzależnienia od alkoholu. Występuje ciągłe i nieprzerwane spożywanie alkoholu, przy braku oporu i wstydu, pojawiają się objawy zatrucia alkoholowego, zespołu abstynencyjnego.

Rozwój choroby alkoholowej polega na ciągłym pogłębianiu się objawów związanych z destrukcyjnym oddziaływaniem alkoholu. Wraz z kolejnymi, wyżej opisanymi fazami, zaburzeniom ulega funkcjonowanie umysłowe, emocjonalne oraz system Ja człowieka. Całość prowadzi do utworzenia patologicznych mechanizmów odpowiedzialnych za rozwój choroby. Powstrzymanie tego rozwoju wymaga podjęcia terapii . Zespół uzależnienia od alkoholu objawia się w sferze behawioralnej, fizjologicznej, jak i w zakresie zmian procesów poznawczych. Cechuje się silną potrzebą przyjmowania alkoholu, trudnościami związanymi z kontrolowaniem tego zachowania, przedkładaniem przyjmowania alkoholu ponad inne zajęcia i zobowiązania . Cechami charakterystycznymi choroby alkoholowej są: postępujący charakter, chroniczność i śmiertelność. Choroba ta polega na stałym zwiększaniu się zakresu szkód: fizycznych, psychicznych i społecznych. Proces pogłębiania się trwa nadal, okresów abstynencji. Chroniczność implikuje nieuleczalność tej choroby. Jest ona zaliczana do chorób przewlekłych, wobec których brak jest możliwości zahamowania lub spowolnienia. Stały rozwój choroby prowadzi do śmierci osoby uzależnionej, jeśli nie zostanie podjęte leczenie . Objawami uzależnienia są :

 głód alkoholowy,  upośledzenie procesu kontrolowania własnych zachowań – występują problemy z zaprzestaniem picia i unikaniem jego rozpoczęcia,  symptomy zespołu abstynenckiego – drżenie rąk, nadciśnienie tętnicze, stany lękowe, pocenie się, zaburzenia snu, omamy wzrokowe i słuchowe,  koncentrowanie się wokół alkoholu (porzucenie zainteresowań, odrzucenie spotkań, w czasie których nie jest spożywany alkohol). Uzależnienie od alkoholu cechuje się :  zmniejszeniem katalogu zachowań dotyczących sytuacji spożywania alkoholu,  poszukiwanie okazji do picia,  zwiększenie się poziomu tolerancji na alkoholi.  częste występowanie syndromu odstawienia,  kontynuowanie picia, mimo świadomości wyrządzanych szkód,  subiektywna świadomość przymusu picia,  rozdrażnienie z powodu niemożności picia. W przypadku uzależnienia, typowe jest spożywanie jednorazowo większych ilości alkoholu, rozpoczynanie dnia od alkoholu. Częstym zjawiskiem jest samotne picie, motywowane zmęczeniem, smutkiem, czy stresem. W związku z wielością symptomów, do osoby uzależniają napływają sygnały z otoczenia sugerujące zbyt częste i obfite spożywanie alkoholu . Cechą charakterystyczną uzależnienia od alkoholu jest indywidualna historia picia poszczególnych osób, zmienność form, siły i kierunku upośledzeń wywołanych w organizmie w dłuższej perspektywie . Alkohol wykazuje negatywny wpływ na wszystkie tkanki i narządy organizmu. Jego toksyczne działanie wiąże się z reakcjami z fizjologicznymi substancjami w organizmie. Oddziałuje na układy: wegetatywny, odpornościowy, endokrynny, jak również na gospodarkę wodno-elektrolitową. W układzie nerwowym powoduje zmiany zanikowe w mózgu oraz ubytki substancji szarej. W przypadku układu pokarmowego prowadzi do upośledzenia wchłaniania i stanów zapalnych trzustki i wątroby. Skutkiem alkoholizmu są także zmiany w układzie krążenia – powstaje nadciśnienie i zmiany zwyrodnieniowe mięśnia sercowego. Do konsekwencji zdrowotnych należy także zaliczyć ostrą niewydolność nerek, ryzyko zachorowań na nowotwory. Powoduje niedobór witamin i pierwiastków niezbędnych do prawidłowej pracy organizmu . Najczęstszymi chorobami spowodowanymi nadmiernym spożywaniem alkoholu są choroba wrzodowa żołądka i dwunastnicy, uszkodzenie trzustki i marskość wątroby . W wielu przypadkach wiąże się z zaburzeniami procesów rozrodczych. Alkoholizm może wywołać psychozę alkoholową, w takich formach jak :  majaczenie alkoholowe – osoba popada w ,,białą gorączkę”, pojawiają się omamy wzrokowe, niepokój,  halucynoza alkoholowa – objawem są omamy słuchowe, często pojawiają się próby samobójcze,  paranoja alkoholowa – pojawia się zespół Otella - chorobliwej zazdrości,  zespół Wernickiego – jest to głębokie otępienie, luki w pamięci.

1.2.Funkcjonowanie dziecka w rodzinie alkoholowej

Alkoholizm rodzica wpływa na funkcjonowanie dziecka wychowującego się w takiej rodzinie. Powoduje to szereg negatywnych konsekwencji, głównie w sferze emocjonalnej, uczuciowej. Alkoholizm wpływa na powstanie zaburzeń emocjonalnych u dzieci. Prawidłowe relacje z rodzicami, style wychowania i atmosfera rodzinna są podstawowymi czynnikami warunkującymi rozwój dziecka. Dzieci i młodzież, darzący szacunkiem, autorytetem i miłością rodziców lepiej się rozwijają pod względem emocjonalnym i społecznym. Nadmierne spożywanie alkoholu przez rodzica wpływa znacząco na funkcjonowanie dziecka. Alkoholizm pogarsza warunki materialne rodziny i powoduje brak realizacji podstawowych potrzeb dziecka. Skupianie się na piciu powoduje, że z perspektywy rodzica potrzeb dziecka nie są ważne. Dzieci często nie mają zapewnionej podstawowej opieki, są pozostawione same sobie. Częstymi problemami jest głód, brak umiejętności związanych z samoobsługą. Wynika to z braku dostarczania odpowiednich wzorców zachowań . Pediatrzy wskazują na pojawianie się problemów poznawczych, emocjonalnych i behawioralnych wśród dzieci alkoholików. Rodzina, w której uczestniczy osoba uzależniona od alkoholu stanowi rodzinę dysfunkcjonalną. Wyróżnia się ona brakiem realizowania podstawowych funkcji rodziny, co w szczególności odczuwają dzieci. Rodzina dysfunkcjonalna jest zamknięta. Każdy z jej członków unika bliskich relacji z innymi – rodziną, znajomymi i przyjaciółki. Wszelkie relacje cechuje powierzchowność. W celu podtrzymania separacji od środowiska zewnętrznego, stosowane są mechanizmy kłamstwa i manipulacji. Nie występują tu szczerość, otwartość, zaufanie. W komunikacji występuje szereg problemów, co prowadzi do poważnego zniekształcenia rzeczywistości u członków rodziny. Kolejnym wyróżnikiem jest brak wzajemności. Nie występuje wzajemna pomoc w rozwiązywnaiu problemów i trudności – każdy jest zdany sam na siebie. Jednakże jednocześnie relacje interpersonalne opierają się nadopiekuńczości jednych względem drugich. Polega to na nadmiernym kontrolowaniu lub chwilowym, nadmiernym interesowaniu się zachowaniem członków rodziny. Do typowych problemów występujących w rodzinie dysfunkcyjnej, spowodowanych spożywaniem alkoholu zalicza się :  czynna przemoc-fizyczną i psychiczną,  przemoc seksualną.  bierną przemoc w postaci oziębłości emocjonalnej rodziców względem dzieci,  kłótnie i konflikty,  tłumienie emocji,  współuzależnienie  zdefektowane relacje międzyludzkie, Większość dzieci i młodzieży wychowujących się w rodzinach alkoholowych nie ma zaspokojonych podstawowych potrzeb rozwojowych i społecznych. Życie w ciągłym lęku i samotności prowadzi do zaburzeń w wielu sferach funkcjonowania. Dzieci często stają się ofiarami nadużyć seksualnych ze strony rodzica. Toksyczni rodzice przyczyniają się do niedostosowania społecznego dzieci . Rodzinę alkoholową charakteryzuje deficyt komunikacji. Sposób porozumiewania się w rodzinie ogranicza się do przekazywania podstawowych informacji. Wstępują braki w umiejętności słuchania, nawiązywania bliższej relacji. W szczególności dotyczy to umiejętności komunikowania uczuć, rozmowy o obawach, słabościach i pragnieniach. Uczuciowość staje się tematem tabu . Typowe jest zaniedbywanie dziecka. Całość uwagi jest poświęcane zaspokajaniu potrzeb własnych, związanych z koniecznością spożywania alkoholu. Rodzic, mający problem z alkoholem nie wyraża żadnego zainteresowania losem dziecka. Jest ono pozbawione kontroli i pozostawione samo sobie. Nadmierna swoboda połączona z brakiem więzi emocjonalnej z rodzicami powoduje, że dziecko szuka wsparcia i zainteresowania poza domem . W literaturze wskazuje się, że ucieczki z domu są jedną z najczęstszych skutków alkoholizmu rodzica. Dziecko nie chce przebywać w atmosferze strachu i przemocy, więc szuka schronienia poza domem. Dom dla takich dzieci jest źródłem rozczarowań, frustracji . Najczęściej wybór dotyczy zdemoralizowanych grup dzieci, które również spędzają większość czasu poza domem. W związku z fazą rozwojową dzieci i młodzieży, następuje wówczas silny mechanizm identyfikacji z grupą rówieśniczą. Charakterystyczne jest upodobnianie własnych zachowań do osób bliskich. Proces internalizacji powoduje przejęcie wartości grupy, podobnych potrzeb i wymagań. Wzorce grupy rówieśniczej są zazwyczaj negatywne, Występuje wśród nich wiele problemów takich jak przestępczość, spożywanie używek, wagary, ucieczki z domu . Ucieczki z domu powodują nawiązanie pierwszych kontaktów ze światem przestępczym. Następują pierwsze występki i czyny karalne. Sytuacja dzieci, wychowywanych przez rodzica nadużywającego alkoholu jest bardzo trudna. Najczęściej dzieci nie mają oparcia wśród bliskich i są stale narażone są na niebezpieczeństwo, gdyż nie są w stanie przewidzieć reakcji rodzica będącego pod wpływem alkoholu. Sytuacja ta powoduje u dzieci myśli samobójcze oraz zaburzenia psychiczne . Alkoholizm rodzica może powodować także ucieczkę w alkohol, narkotyki lub inne używki. System rodzinny w związku z występującym alkoholizmem staje się zamknięty, izolujący od otoczenia. Jest to wywołane poczuciem wstydu, poczuciem winy, zamrożeniem uczuć. Dziecko żyje w świecie zaprzeczeń, ma problemy z odróżnieniem dobra od zła. Relacje wewnątrzrodzinne są zaburzone. W ich wyniku tworzy się nowy model rodziny, w którym życie rodzinne skupia się wokół osoby uzależnionej. Taki model nie tworzy uwarunkowań do harmonijnego i prawidłowego rozwoju dziecka. Brak jest zapewnienia podstawowych potrzeb: akceptacji, miłości i bezpieczeństwa. Pojawiają się dysfunkcje ról – często dzieci opiekują się dorosłymi. Są także sytuacje, że dziecko chce przejąć opiekę nad drugim rodzicem. Powoduje to, że dziecko nie wie, jak powinny wyglądać prawidłowe relacje w rodzinie i nie potrafi ich odtworzyć w dorosłym życiu . Ważnym problemem, z którym borykają się dzieci alkoholików jest przemoc. Nasilenie przemocy wzrasta po spożyciu alkoholu jak i w rozmaitych frustracji spowodowanych niepowodzeniami życiowymi. Agresja wewnątrzrodzinna może dotykać zarówno dzieci jak i współmałżonków. Wzajemna przemoc rodziców potęguje negatywne uczucia u dzieci. Typowe są kłótnie, hałaśliwe sytuacje, ciągłe konflikty . Przemoc ojca bądź matki wobec dziecka wyzwala u niego złość, chęć odwetu, traumatyczne przeżycia emocjonalne. Często dziecko chce stanąć w obronie innych pokrzywdzonych, co powoduje eskalację konfliktów.

Badania wykazują, że dzieci alkoholików jako istotny problem wymieniają osamotnienie. Dotyczy ono sfery fizycznej, jak i przede wszystkim psychicznej. Niekorzystna atmosfera rodzinna powoduje, że dzieci nie mają z kim dzielić się swoimi przeżyciami, emocjami. Stają się zamknięte w sobie. Częstym zjawiskiem jest zakazywanie rozmawiania o problemach rodzinnych z innymi. Problem alkoholowy rodzica staje się osobistym problemem dziecka. Jest ono ogromnym obciążeniem, z którym nie może ono sobie poradzić. Dzieci nie mogą liczyć na żadne wsparcie, porozumienie, pomoc. Powoduje to problemy w komunikacji z innymi i odrzucenie np. przez rówieśników. Wówczas stan osamotnienia tych dzieci potęguje się. Dzieci stają się bierne, zamknięte w sobie. Zamykają się we własnym świecie i mają psychiczne zahamowania w nawiązywaniu kontaktów społecznych. Wykształcają się takie cechy charakteru jak nieufność, wycofanie się, bierność . Alkoholizm powoduje konflikty pomiędzy poszczególnymi członkami rodziny oraz powoduje nieprawidłowe stosunki uczuciowe. U dzieci pojawiają się problemy w zakresie umiejętności radzenia sobie z problemami. Wśród problemów behawioralnych wymienia się trudności z przeżywaniem stresu w konstruktywny sposób, brak motywacji, nadpobudliwość lub wycofanie . Konsekwencją życia w chaosie jest zasada nieufności realizowana przez dzieci wobec nie tylko członków rodziny, ale wobec ogółu. Ciągła niepewność, kłamstwa, niespełnione obietnice, powodują zagubienie i przekonanie o bezsensowności pokładania ufności w drugim człowieku. Staje się to regułą w życiu dziecka. Kolejną zasadą rządzącą życiem dzieci z alkoholowych jest reguła nakazująca milczenie. Dzieci mają zakaz mówienia o problemach występujących w domu. Dzieci nie mogą zapraszać kolegów i koleżanek, co pogłębia problemy komunikacyjne i społeczne. Wyznacznikiem zachowań jest poczucie wstydu. Rodzina nie przyznaje się do problemu, wskazując, że są to incydentalne sytuacje. Alkohol jest tematem tabu również wewnątrz rodziny. Współuzależnienie powoduje, że nie rozmawia się o sposobach rozwiązania problemu. Nikt nie wychodzi z inicjatywą podjęcia decyzji, zmian . Regułą rządzącą światem dziecka jest także reguła nakazująca nie odczuwać. Jest to następstwem długotrwałego procesu znieczulania, w celu emocjonalnego poradzenia sobie z trudną sytuacją w domu. Dziecko odczuwa złość, gniew i nienawiść wobec problemów, co potęgują negatywne zachowania rodzica, jednak stara się tłumić te emocje, gdyż wybuch i rekcja wprowadzają kolejne problemy. Może to wywołać przejawy agresji wobec członków rodziny. Często dziecko tłumi je, by nie stracić przekonania, że rodzic kocha. Dziecko potrzebuje dowodów uczucia miłości ze strony rodziców, przejawów uznania, akceptacji i docenienia. W rodzinie alkoholowej nie ma ono żadnej pewności, że jest potrzebne, kochane i chciane. Dziecko usilnie stara się, by przekonać samo siebie, że nie doświadcza złych emocji, gdyż dzięki temu czuje się bezpiecznie. Konsekwencją jest odłączenie się dziecka od świata własnych emocji, zaburzenia mechanizmów wyrażania i rozumienia uczuć własnych i innych. Długotrwałe funkcjonowanie w dysfunkcyjnej rodzinie powoduje również przyjmowanie przez dziecko sztywnych schematów działań, przez co dziecko stara się redukować bolesny kontakt z rzeczywistością. Stale utrzymująca się konfliktowa i agresywna atmosfera życia rodzinnego powoduje wewnętrzną izolację psychiczną i społeczną. Następuje proces adaptacji do sytuacji agresywnych, naśladownictwo negatywnych zachowań konfliktowych. Dziecko nie mając prawidłowych wzorców osobowych powiela negatywne zachowania. Środowisko rodzinne wyzwala u dzieci zachowania agresywne, nadmierną reakcyjność, Dzieci stają się złośliwe, dokuczliwe. Następuje osłabienie stopnia wrażliwości na problemy rodzinne, społeczne i emocjonalne . Dzieci sprawiają w szkole problemy wychowawcze, ze względu na swoją wybuchowość, nieumiejętność podporządkowania się regułom i odrzucenie wartości społecznych. Częstymi problemami jest złośliwość, agresja, konfliktowość, brak posłuszeństwa. Dzieci wychowujące się w rodzinie alkoholowej często maja niskie poczucie własnej wartości i tożsamości. Mają niezaspokojoną potrzebę miłości, bezpieczeństwa, akceptacji, kontaktu społecznego . Badania wskazują się, że ojcowie- alkoholicy przejawiają wobec dzieci postawę surową, karzącą, odtrącającą. Cechuje ich chłód emocjonalny, brak zainteresowania losem dziecka, nie okazywanie serdeczności i uczuć .

Atmosfera środowiska alkoholowego jest nerwicogenna. U dzieci występuje ciągłe napięcie i lęk. Przeżywanie strachu jest wywołanie nie tylko konkretnymi sytuacjami związanymi z patologicznym zachowaniem rodzica i powtarzającymi się zagrożeniami, ale jest uwarunkowane rozpadem systemu więzi i wsparcia. Nastawienie lękowe jest związane z ogólnym kryzysem zaufania i jest przenoszone na całość kontaktów ze światem zewnętrznym. Atmosfera rodzinna cechuje się także gniewem, który często jest tłumiony i powoduje tendencje autodestrukcyjne. Dziecko, funkcjonując w takich warunkach czuje również smutek, przygnębienie i rozpacz. Są one wynikiem bezradności wobec procesu rozpadu życia rodzinnego . Alkoholizm rodzica kształtuje postawy wobec alkoholu u dzieci i młodzieży oraz dostarcza im wzorów zachowań. Negatywną konsekwencją życia w rodzinie z problemem alkoholowym jest często powtarzanie choroby rodzica. Jest to wynikiem faktu, że środowisko rodzinne kształtuje postawy dzieci, w tym także styl życia i podejście do alkoholu. Badania wskazują, że 60% dzieci alkoholików powtarza nałóg rodzica .

Skutkiem życia w rodzinie dysfunkcyjnej są a tzw. szanse życiowe dziecka. Wychowywanie się w rodzinie alkoholowej nieświadomie wpływa na takie kwestie jak wybór szkoły, zawodu, współmałżonka, stylu życia, przyjętych ról rodzinnych . Zagadnienie dorosłego życia dzieci alkoholików zostanie omówione w kolejnym rozdziale.