Pisanie Prac Naukowych prace licencjackie, prace magisterskie, prace zaliczeniowe

Temat: Zagrożenia wynikające z nadmiernego nadużywania nowoczesnych technologii przez dzieci i młodzież

Spis treści

Wstęp

Rozdział I Teoretyczne podstawy badań

1.1. Pojęcie uzależnienia od nowych technologii w literaturze przedmiotu

1.2. Niektóre rodzaje uzależnień behawioralnych związanych z nowymi technologiami

1.3. Rodzaje zagrożeń związanych z korzystaniem z nowoczesnych technologii

1.4. Wpływ nowych technologii na rozwój dzieci

Rozdział 2 Metodologia badań własnych

2.1. Przedmiot i cel badań własnych

2.2. Problemy badawcze

2.3. Metody, techniki i narzędzia badawcze

Rozdział III. Analiza badań własnych

3.1 Statystyczny opis próby badawczej

3.2.Aktywność dzieci i młodzieży związana z korzystaniem z nowych technologii

3.3.Problemy zdrowotne dotykające dzieci i młodzież nadmiernie korzystające z nowych technologii

3.4.Opinie dzieci i młodzieży na temat zagrożeń związanych z nadmiernym korzystaniem z nowych technologii

Zakończenie

Spis wykresów i tabel

Bibliografia

Załącznik

Wstęp

XXI wiek przyniósł ogromny rozwój technologii, który zasadniczo zmienił życie współczesnego społeczeństwa. Technologie informatyczne stały się integralną częścią naszego dnia codziennego, wpływając na rozwój gospodarczy, ochronę podstawowych praw, ułatwiając prowadzenie biznesu, wspierając interakcje społeczne oraz przyczyniając się do rozwoju kultury. Ich wpływ na różne obszary życia społecznego jest nieoceniony. Jednak wraz z rozwojem nowych technologii pojawiły się także nowe zagrożenia, takie jak cyberprzestępczość, naruszanie praw autorskich, cyberprzemoc i wiele innych negatywnych zjawisk. Te zagrożenia mają wymiar globalny, międzynarodowy, krajowy oraz indywidualny.

W dzisiejszych czasach zarówno w mediach, jak i w literaturze często podkreśla się, że jedną z głównych aktywności dzieci i młodzieży jest korzystanie z nowych technologii. Najmłodsze pokolenie spędza większość swobodnego czasu przed komputerem lub korzystając z Internetu. Ta aktywność niesie ze sobą wiele korzyści, takich jak rozwijanie zainteresowań, kreatywność, nawiązywanie nowych znajomości. Jednak równocześnie może przyczynić się do uzależnień i generować inne ryzyka. Dzieci i młodzież są szczególnie narażone na te zagrożenia, często z braku świadomości negatywnych aspektów korzystania z nowych technologii.

Praca ta skupia się na analizie zagrożeń związanych z nadmiernym używaniem nowoczesnych technologii przez dzieci i młodzież, ze szczególnym uwzględnieniem problemu uzależnień. Badanie obejmuje różnorodne zagrożenia wynikające z korzystania z nowoczesnych technologii.

Celem pracy jest zrozumienie i analiza zagrożeń wynikających z nadmiernego korzystania z nowoczesnych technologii przez dzieci i młodzież. Praca ma na celu przedstawienie wpływu nowoczesnych technologii na zachowania dzieci i młodzieży, a także zbadanie opinii dzieci i młodzieży na temat tych zagrożeń.

Pytanie badawcze główne sformułowano w następujący sposób:

"Jakie są podstawowe zagrożenia wynikające z nadmiernego korzystania z nowoczesnych technologii przez dzieci i młodzież?"

Odpowiedzi na to pytanie zostaną opracowane na podstawie analizy literatury przedmiotu oraz własnych badań, które wykorzystają metodę sondażu diagnostycznego. Praca opiera się na literaturze związanej z korzystaniem dzieci i młodzieży z Internetu oraz nowoczesnych technologii. Przedstawia ona także różne rodzaje uzależnień behawioralnych, takie jak uzależnienie od telefonu komórkowego, uzależnienie od Internetu czy uzależnienie od hazardu. W pracy omówiono również zagrożenia związane z korzystaniem z Internetu i nowoczesnych technologii, włączając w to możliwości bycia ofiarą różnych rodzajów przestępstw, przemocy oraz oszustw. Praca podkreśla wpływ nowoczesnych technologii na rozwój dzieci.

Struktura pracy obejmuje część teoretyczną i badawczą. Rozdział pierwszy poświęcony jest teoretycznym podstawom badań i zawiera definicje uzależnienia od nowoczesnych technologii oraz omówienie rodzajów uzależnień behawioralnych związanych z korzystaniem z nowoczesnych technologii. Rozdział ten także koncentruje się na zagrożeniach wynikających z korzystania z Internetu oraz technologii, włączając w to możliwości stawania się ofiarą różnych rodzajów przestępstw, przemocy i oszustw. Na zakończenie rozdziału omówiono wpływ nowoczesnych technologii na rozwój dzieci.

Rozdział drugi stanowi omówienie metodologicznych podstaw badań własnych. Przedstawiono w nim cel i zakres badań, a także szczegóły dotyczące metod i technik badawczych, wraz z opisem narzędzi badawczych.

Rozdział trzeci prezentuje wyniki badań własnych, w tym odpowiedzi udzielone przez uczestników badania. Przedstawione odpowiedzi zostały poddane analizie i interpretacji, a także zawarto wnioski z wyników badań.

Wnioski z pracy i podsumowanie zawarte są w zakończeniu

Rozdział I

Teoretyczne podstawy badań

1.1. Pojęcie uzależnienia od nowych technologii w literaturze przedmiotu

Współczesna era charakteryzuje się wszechobecnym używaniem komputerów, Internetu, telefonów oraz innych urządzeń elektronicznych, co stanowi nowy rodzaj uzależnienia. Już w latach 80. XX wieku rozwój technologii zaczął budzić niepokój terapeutów, psychologów i pedagogów, którzy zaczęli alarmować społeczeństwo o potencjalnych zagrożeniach związanych z mediami. Jednakże prawdziwy problem pojawił się dopiero w 1993 roku, kiedy powstały pierwsze przeglądarki internetowe. W miarę postępu technologicznego urządzenia, które stały się integralną częścią naszego codziennego życia, zaczęły wywierać znaczący wpływ na nasze życie społeczne. Najbardziej narażoną grupą na nadmierną eksploatację technologii stali się dzieci i młodzież, którzy spędzają najwięcej czasu przed komputerem i telefonem z dostępem do Internetu. Internet służy młodym ludziom przede wszystkim jako źródło wiedzy i rozrywki. Łatwy i szybki dostęp do informacji online sprawił, że młodzież zaczęła rezygnować z tradycyjnych źródeł wiedzy, takich jak książki. Nawet w przypadku wykonywania zadań domowych, korzystają z platform edukacyjnych takich jak zadane.pl, bryk.pl czy sciąga.pl. Ponadto, korzystają z Internetu do grania w gry online, słuchania muzyki, oglądania filmów i programów, a także do zakupów online. Jednak szczególną rolę w życiu młodych ludzi odgrywają media społecznościowe, które pozwalają na komunikację z przyjaciółmi, publikowanie zdjęć, filmów itp. Najpopularniejsze platformy społecznościowe to Facebook, Snapchat, Instagram, Ask i Twitter, na które młodzież poświęca znaczną ilość czasu.

Stąd wynika, że całkowite odcięcie od technologii jest nierealne, ponieważ kontakt z nimi jest częsty i długotrwały, co sprzyja nadmiernemu używaniu i ryzyku uzależnienia. W literaturze przedmiotu można znaleźć różne definicje uzależnienia, które często odnoszą się do substancji psychoaktywnych, takich jak alkohol, leki, narkotyki czy nikotyna. Ogólnie uzależnienie to stan zaburzenia zdrowia psychicznego i fizycznego, wynikający z potrzeby organizmu do stosowania określonej substancji. Uzależnienie psychiczne to chęć przyjmowania substancji w celu uzyskania efektów emocjonalnych, takich jak przyjemność, odprężenie czy ucieczka od problemów. Jednym z kluczowych objawów uzależnienia jest konieczność regularnego przyjmowania substancji, aby uniknąć negatywnych objawów związanych z jej odstawieniem.

Oprócz uzależnień od substancji, istnieją również uzależnienia behawioralne. Uzależnienie behawioralne odnosi się do zaburzeń zachowania o charakterze nałogowym, które nie są związane z przyjmowaniem substancji psychoaktywnych. Przykłady uzależnień behawioralnych obejmują patologiczny hazard, pracoholizm, uzależnienie od komputera i Internetu, zaburzenia związane z seksem, ćwiczeniami fizycznymi, używanie telefonu komórkowego w nadmiernej ilości, nadmierne zakupy, ortoreksję, tanoreksję i inne. W dzisiejszych czasach uzależnienie od komputera i Internetu staje się poważnym problemem. Jest to zespół objawów wynikający z utrwalonego i wielokrotnego wykonywania określonych czynności związanych z technologią w nadmiernej ilości. Istotą tego uzależnienia jest utrata kontroli nad własnym życiem i zachowaniem. Wyznacznikami uzależnienia są m.in. brak kontroli nad ilością czasu spędzanego przed komputerem i nadmierna rezygnacja z aktywności fizycznej, społecznej czy rekreacyjnej. Uzależnieni ludzie często wykazują przymus wykonywania określonych czynności mimo negatywnych konsekwencji w życiu codziennym. Uzależnienie od nowoczesnych technologii objawia się także zmianami emocjonalnymi i psychologicznymi, takimi jak lęk, złe samopoczucie czy rozdrażnienie, które pojawiają się po odstawieniu urządzeń elektronicznych.

Aby zrozumieć podstawy uzależnienia od mediów, można zwrócić uwagę na nagrody, jakie osoby uzależnione otrzymują za swoje działania. Te nagrody mogą obejmować na przykład zdolność wyszukiwania i znalezienia pożądanych treści, opanowanie trudnej gry, dostęp do pornografii, otrzymanie nieoczekiwanej wiadomości czy umiejętność sprawnego poruszania się w portalach społecznościowych. Uzależnienie jest w istocie rezultatem warunkowania instrumentalnego, w którym działanie jest nagradzane przez odczuwanie przyjemności lub zmniejszenie nieprzyjemności. Wnioskując, uzależnienie od komputera i Internetu jest problemem o rosnącej częstotliwości i wpływie na współczesne społeczeństwo. Utrata kontroli nad używaniem tych technologii prowadzi do wielu negatywnych konsekwencji zarówno dla zdrowia psychicznego, jak i fizycznego uzależnionych osób. Dlatego też uzależnienie od nowoczesnych technologii stanowi istotne wyzwanie społeczne, które wymaga uwagi i działań zarówno w obszarze profilaktyki, jak i terapii.

1.2. Niektóre rodzaje uzależnień behawioralnych związanych z nowymi technologiami

Obecnie, wśród dzieci i młodzieży, pojawia się poważny problem związań z uzależnieniem od telefonu komórkowego, nazywanego również fonoholizmem. To nowe zjawisko charakteryzuje się nadmiernym i nieustannym korzystaniem z smartfonów. Jednym z jego charakterystycznych objawów jest nomofobia, czyli lęk przed utratą telefonu i brakiem dostępu do niego. Smartfony stały się nieodłącznym elementem życia młodych ludzi, którzy traktują je jak "drugą rękę".

W przeszłości, telefony komórkowe służyły głównie do prowadzenia rozmów telefonicznych i wysyłania SMS-ów. Obecnie, dzięki dostępowi do internetu, pozwalają na o wiele więcej: przeglądanie stron internetowych, korzystanie z mediów społecznościowych, oglądanie filmów, słuchanie muzyki oraz wykonywanie zdjęć i nagrań. Smartfony stają się narzędziami wielofunkcyjnymi, a młodzi ludzie nie wyobrażają sobie życia bez nich. To urządzenie staje się źródłem rozrywki, informacji i komunikacji.

Jednym z kluczowych problemów związanych z uzależnieniem od telefonów jest syndrom nadmiernej zależności od telefonu komórkowego. Objawia się on przede wszystkim koniecznością ciągłego posiadania telefonu przy sobie, nieustannym sprawdzaniem wiadomości, kontrolowaniem połączeń i korzystaniem z telefonu w miejscach, w których nie jest to odpowiednie. Brak dostępu do urządzenia wywołuje u nastolatków uczucie napięcia, nerwowości, nadpobudliwości i skłonność do unikania kontaktów w świecie rzeczywistym.

Skutki uzależnienia od telefonu komórkowego obejmują osłabienie relacji z rodziną i przyjaciółmi, zaniedbywanie obowiązków szkolnych i domowych, brak zainteresowań poza urządzeniem, zmiany nastroju i konflikty.

Warto również zauważyć, że istnieją różne rodzaje uzależnień od technologii, w tym uzależnienie od komputera oraz internetu. Obejmuje to różne formy nadmiernego korzystania z technologii, takie jak:

Syndrom wyłączonego telefonu: Osoby nadmiernie uzależnione od telefonu często kontrolują, czy jest on włączony i czy ma pełną baterię. Wyłączenie telefonu może wywołać u nich lęk i objawy zespołu odstawienia.

Uzależnienie od częstych rozmów: Niektórzy uzależnieni gracze często rozmawiają przez telefon, co prowadzi do głośnych rozmów i częstego korzystania z funkcji telefonicznych.

Uzależnienie od SMS-ów: Osoby uzależnione od SMS-ów ciągle wysyłają i odbierają wiadomości tekstowe, często do samych siebie lub osób w ich otoczeniu.

Uzależnienie od nowych modeli telefonów: Osoby uzależnione nieustannie śledzą i porównują nowe modele telefonów, a także często wymieniają swoje urządzenia.

Uzależnienie od gier telefonicznych: Gracze uzależnieni od gier mobilnych często ściągają nowe gry i spędzają wiele czasu na graniu.

Dokumentaliści: Osoby takie nagrywają i filmują różne wydarzenia, a nawet publikują je w internecie.

Uzależnienie od gier komputerowych to inny poważny problem, szczególnie wśród młodych ludzi. Gry komputerowe oferują różne formy rozrywki, ale mogą także zawierać elementy uzależniające, takie jak ciągły rozwój postaci i zdobywanie nagród.

Dodatkowo, istnieją również uzależnienia od hazardu i e-hazardu, które często rozpoczynają się w młodym wieku. Gry hazardowe, zarówno tradycyjne, jak i online, przyciągają młodzież i mogą prowadzić do uzależnienia, wpływając negatywnie na ich życie społeczne i finansowe.

Uważajmy na te formy uzależnień wśród młodych ludzi i starajmy się promować zdrowe korzystanie z technologii oraz edukować ich na temat ryzyka uzależnień.

1.3. Rodzaje zagrożeń związanych z korzystaniem z nowoczesnych technologii

Nie ulega wątpliwości, że uzależnienie jest jednym z głównych konsekwencji nieracjonalnego korzystania z nowoczesnych technologii. Istnieją jednak również inne zagrożenia, które wpływają negatywnie na młodego człowieka. Definiując zagrożenie jest to „sytuacja lub stan, które komuś zagrażają lub w których ktoś czuje się zagrożony” . Inaczej definiując zagrożenie jest „to sytuacja negatywnie wpływająca na nasze bezpieczeństwo, powodująca utratę poczucia bezpieczeństwa związanego z życiem, zdrowiem, warunkami egzystencji czy też posiadanym mieniem” . Należy wspomnieć, że w świecie technologicznym występują tak zwane cyberzagrożenia, które odnoszą się do świata wirtualnego bądź realnego. Cyberzagrożenia są to nowe zagrożenia „wynikające z wykorzystania technologii informacyjno-komunikacyjnych zarówno w kontekście negatywnym, jak i pozytywnym, ale uwarunkowanym brakiem odpowiednich kompetencji” . Ogólnie mówiąc cyberzagrożenia są to „zagrożenia mające związek z korzystaniem ze środków komunikacji elektronicznej, głównie internetu” .

Dzieci i młodzież nie są świadomi niebezpieczeństw jakie niesie ze sobą nadmierne korzystanie z urządzeń technologicznych. Ich sposób spostrzegania zagrożeń różni się od dorosłych, ponieważ młodzi ludzie mają skłonność do zaniżania ryzyka, a zachowania niebezpieczne są czynnikiem niezbędnym do rozwoju, progresu czy osiągania nowych celów. „Z jednej strony to bardzo dobrze, że chcą poznawać świat, że chcą uczyć się, jak w tym technologicznym świecie się odnaleźć. Z drugiej jednak strony istnieje niebezpieczeństwo, że młody umysł może szybko stać się niewolnikiem wszystkiego tego, co ponoć miało ułatwiać życie” .

Na początku warto wspomnieć o najczęstszym błędzie popełnianym przez dzieci i młodzież, czyli udostępnianiu przez nich osobistych informacji w internecie. W ten sposób zostaje nie tylko naruszona prywatność, ale także zamieszczone dane mogą zostać wykorzystane do celów przestępczych, tj. oszustwa, kradzieże, wyłudzenia . Młodzi ludzie często padają ofiarami cyberprzestępców, którzy za pomocą różnych metod zdobywają poufne informacje. Jedną z takich metod stosowanych przez oszustów jest phishing, polegający właśnie na uzyskaniu wrażliwych danych, takich jak: login, hasło, numer karty kredytowej, numer PESEL. Typowy mechanizm tego oszustwa polega na wysłaniu fałszywych wiadomości, w których umieszczony jest link do fałszywej strony internetowej lub rozsyłaniu e-maili ze szkodliwym plikiem do pobrania. Wchodząc w taką wiadomość ofiara skłaniana jest do ujawnienia osobistych danych. Cyberprzestępcy, aby wzbudzić zaufanie zazwyczaj podszywają się pod znane firmy i instytucje (banki, urzędy, portale edukacyjne, firmy kurierskie i telekomunikacyjne) .

Także otwierając tajemnicze linki od nieznanych osób można zarazić komputer lub telefon złośliwym oprogramowaniem - wirusem. Są one niebezpieczne, ponieważ mogą spowodować wiele szkód, między innymi:

• wykraść prywatne informacje, • zniszczyć dane znajdujące się na dysku, • wysyłać spam do kontaktów znajdujących się na urządzeniu, • sprawdzić historię przeglądania i wymuszać okup, • wysyłać SMS-y typu premium, • przekazywać lokalizacje przebywania hakerom . Innymi podstawowymi sposobami naruszającymi dobra osobiste w internecie są: cookies, sniffing, heatbleed bug, spam, deep links, Cloud Computing, korzystanie z aplikacji typu Google Maps, rejestrowanie i używanie domen internetowych .

Wyłudzenia finansowe to kolejne zagrożenie płynące ze strony serwisów. Młodzi ludzie za dostęp do stron internetowych, za dodatkowe (często szkodliwe i nielegalne) treści internetowe, bądź za dodatki do gier zachęcani są do płacenia. Na stronie wyskakuje komunikat z informacją, że to „darmowe i bezpieczne”, jednak wystarczy wysłać jeden „bezpłatny” SMS, aby włączyć systematyczne pobieranie opłat, na które nie świadomie wyrażają zgodę .

Należy dodać, że dzieci i młodzież nie zdają sobie sprawy, iż także dopuszczają się cyberprzestępstwa - piractwa. Zjawisko to polega na pobieraniu oprogramowania, filmów i muzyki z nielegalnych źródeł. W konsekwencji zachowanie to wiążę się z pojawieniem się następujących skutków:

• obniżenie ilości pojawiających się nowych produktów na rynku,

• podwyższenie cen treści cyfrowych,

• utrwalenie zachowań ryzykownych w sytuacji braku reakcji na negatywne zachowania,

• ograniczenie finansowe dla twórców,

• brak właściwego wynagrodzenia dla osób tworzących muzykę, filmy, oprogramowania .

Sexting to praktyka polegająca na udostępnianiu treści erotycznych lub pornograficznych za pośrednictwem smartfonów, MMS-ów lub internetu. Możemy wyróżnić dwa rodzaje sextingu: samodzielne tworzenie treści i wysyłanie ich do osób, z którymi nie łączy nadawcę relacja seksualna, oraz samodzielne tworzenie treści i przekazywanie ich osobom, z którymi łączy nadawcę relacja seksualna. Sexting, według analizy literatury przedmiotu, jest często związany z lękiem w kontekście relacji. Dla jednych może to być formą romansu we wczesnym stadium znajomości, dla innych sposobem na komunikację, a dla jeszcze innych narzędziem do wzmocnienia relacji.

Współcześnie pojawiła się także nowa forma sextingu, znana jako "Web-cam sexting". W ramach tej praktyki, użytkownicy wykorzystują kamery internetowe wideo czatach, na przykład na stronach typu chatroulette.com, aby demonstrować zachowania seksualne, takie jak striptiz, masturbacja, petting czy stosunek seksualny. Cyberseks to inna forma komunikacji seksualnej z wykorzystaniem technologii, w której młodzi ludzie komunikują się przede wszystkim pisemnie, wysyłając wzajemnie erotyczne wiadomości lub opisując swoje doznania i fantazje. Część z nich używa również kamer internetowych do bardziej zaawansowanych form komunikacji. Przyczynami takich zachowań są często próby zrozumienia własnej tożsamości psychoseksualnej, zwłaszcza w okresie dorastania, a także zmęczenie codziennymi obowiązkami, trudności w nawiązywaniu tradycyjnych relacji i obawy przed konsekwencjami, takimi jak niechciana ciąża lub choroby przenoszone drogą płciową. Dla nieletnich, ten rodzaj komunikacji może być bardziej dostępny i mniej zobowiązujący niż relacje w świecie rzeczywistym. Cyberseks często prowadzi do zaniedbywania tradycyjnych relacji seksualnych, co może prowadzić do problemów w życiu seksualnym w realnym świecie. Najnowszą odmianą cyberprzemocy jest "happy slapping", czyli napaść na nieznajome osoby i nagrywanie tych zdarzeń w celu ich publikacji w internecie. Cyberprzemoc jest ułatwiona przez fakt, że użytkownicy często zachowują anonimowość i dystans, a także unikają społecznych konsekwencji, które byłyby związane z agresją w świecie rzeczywistym. Warto zauważyć, że młode pokolenie, z powodu braku wstydu, większej otwartości w kwestiach prywatności oraz możliwości publikowania niemal wszystkiego w internecie, jest bardziej narażone na te rodzaje zagrożeń. Dlatego edukacja w zakresie bezpieczeństwa w sieci oraz rozmowy z młodzieżą na ten temat są kluczowe w zapobieganiu tym problemo

1.3. Wpływ nowych technologii na rozwój dzieci

Nadmierny użytek nowoczesnych technologii negatywnie wpływa na rozwój młodzieży, co ilustruje wiele problemów. Już od trzeciego roku życia dzieci są stale narażone na negatywne wpływy mediów. Pierwszym zauważalnym objawem jest to, że dzieci oddzielają się od podstawowych interakcji społecznych. Przestają rozumieć wyrażanie emocji przez obserwację twarzy innych osób i zamiast tego skupiają się na nabywaniu umiejętności technologicznych. Nieodpowiedni kontakt z technologią wpływa negatywnie na rozwój mózgu, prowadząc do trwałych zaburzeń w sferze poznawczej, emocjonalnej i psychicznej.

Niemowlęta wystawione na wpływ technologii wykazują opóźnienia w rozwoju mowy, intelektualnym i trudnościach w nawiązywaniu relacji społecznych. Nadmierny kontakt z technologią jest również związany z problemami, takimi jak trudności w koncentracji, zaburzenia snu, nadpobudliwość oraz wady postawy. Dzieci narażone na działanie mediów mogą także doświadczać problemów związanych z uzależnieniem, zaburzeniami zachowania i zaburzeniami koncentracji uwagi.

Nadmierna ekspozycja na media może również prowadzić do zagrożeń społecznych. Media dostarczają sprzecznych informacji, które utrudniają młodzieży rozwijanie własnych wartości. Uczą ich, że sukces opiera się na wyglądzie i zamożności, a nie na ważnych wartościach społecznych. Ponadto, media często izolują młodzież od rzeczywistości, co utrudnia nawiązywanie kontaktów interpersonalnych.

Jednym z efektów ubocznych nadmiernego korzystania z mediów jest brak snu, co z kolei zwiększa ryzyko wystąpienia depresji, lęków i innych problemów psychicznych. Media manipulują emocjami, co może prowadzić do problemów psychicznych u młodych ludzi. Obraz idealnego życia prezentowany w mediach może prowadzić do niskiej samooceny i zaburzeń odżywiania, takich jak anoreksja i bulimia.

Młodzież jest podatna na nowe zjawiska, takie jak strach przed odłączeniem (FOMO), lęk przed brakiem akceptacji w mediach społecznościowych (FOJI), ignorowanie otoczenia z powodu skupienia się na telefonie (phubbing) i lęk przed pominięciem (MOMO). Te zjawiska dodatkowo wpływają na zdrowie psychiczne młodych ludzi.

Podsumowując, nadmierna ekspozycja na media może prowadzić do wielu problemów fizycznych, psychicznych, społecznych i emocjonalnych u młodych ludzi. Ważne jest, aby młodzież była świadoma tych zagrożeń i aby rodzice oraz opiekunowie pomagali im w zdrowym i odpowiedzialnym korzystaniu z nowoczesnych technologii.

Rozdział 2

Metodologia badań własnych

2.1. Przedmiot i cel badań własnych

Przedmiotem badań w pedagogii można zrozumieć szeroki zakres tematów. W kontekście badań pedagogicznych można skoncentrować się na "faktach, zjawiskach i procesach pedagogicznych, wraz z ich kontekstami, oraz na osobach, instytucjach, placówkach i organizacjach zajmujących się szeroko rozumianą działalnością wychowawczą, opiekuńczą lub edukacyjną". Innymi słowy, przedmiotem badań pedagogicznych mogą być "konkretne fakty objaśniane w ramach określonego problemu badawczego, elementy i działania podlegające analizie i opracowaniu, a także wszelkie informacje dotyczące badanego podmiotu, stanowiące nowe źródło wiedzy". Z kolei według J. Brzezińskiego, przedmiotem badań pedagogicznych jest człowiek i jego zachowanie, a nie same elementy materialne, takie jak metale, minerały czy promieniowanie.

M. Łobocki, definiując przedmiot badań pedagogicznych, uwzględnia następujące aspekty: Warunki, w jakich obecnie znajdują się badane osoby. Sytuacje, w których osoby badane uczestniczą aktywnie lub biernie. Reakcje badanych osób na występujące warunki i sytuacje, wraz z procesami poznawczymi i cechami osobowości.

W niniejszej pracy naukowej przedmiotem badań są zagrożenia związane z nadmiernym korzystaniem z nowoczesnych technologii. Wybór tego tematu wynika z faktu, że wiele osób, zwłaszcza dzieci i młodzież, często nie zdaje sobie sprawy z potencjalnych konsekwencji nadmiernego używania nowych technologii. Dlatego celem pracy jest zrozumienie i zidentyfikowanie tych zagrożeń oraz promowanie świadomości wśród osób korzystających z nowoczesnych technologii.

Powszechna dostępność nowoczesnych technologii sprawiła, że coraz więcej osób, w tym dzieci i młodzież, jest narażonych na różnego rodzaju ryzyka i zagrożenia związane z nadmiernym używaniem mediów społecznościowych oraz innych technologii. W odpowiedzi na ten problem, Ministerstwo Edukacji Narodowej wprowadziło regulacje w celu przeciwdziałania e-uzależnieniom wśród dzieci i młodzieży.

Rozwój technologii sprawił, że dostęp do nowoczesnych narzędzi staje się coraz powszechniejszy. To z kolei wpłynęło na zwiększenie liczby osób, które doświadczają problemów związanych z nadmiernym korzystaniem z technologii. Dlatego instytucje, takie jak Poradnie Psychologiczno-Pedagogiczne, stają się coraz bardziej istotne w świadczeniu pomocy i profilaktyce w obszarze nadmiernego korzystania z nowoczesnych technologii.

Rozpoznanie i zrozumienie zagrożeń związanych z nadmiernym używaniem nowoczesnych technologii jest kluczowe dla zapobiegania uzależnieniom. Wczesna interwencja i działania profilaktyczne mają na celu pomóc w zarządzaniu ryzykiem związanym z nadużywaniem technologii oraz poprawić świadomość osób korzystających z tych narzędzi.

Podsumowując, celem badań jest zrozumienie i identyfikacja zagrożeń związanych z nadmiernym korzystaniem z nowoczesnych technologii, a celem praktycznym jest opracowanie planu profilaktycznego mającego na celu ograniczenie tych zagrożeń wśród dzieci i młodzieży.

2.2. Problemy badawcze

J. Apanowicz definiuje pojęcie problemu badawczego jako "subiektywne odzwierciedlenie braków w danej dziedzinie naukowej lub specjalizacji". Według K. Żegnałka, problem badawczy to swoiste pytanie, które określa "jakość i zakres pewnej niewiedzy, jednocześnie wyznaczając cel i granice pracy naukowej". S. Palka również podkreśla, że problem badawczy jest rodzajem pytania, które opiera się na istniejącej wiedzy - wiemy coś, tworząc problem, ale chcemy dowiedzieć się czegoś więcej, odkryć prawdę.

W związku z tym problem badawczy jest zwykle pytaniem, które badanie ma na celu odpowiedzieć. Pomaga to określić cel badań i zidentyfikować luki w obecnej wiedzy. Inaczej mówiąc, problem badawczy precyzuje cel badań.

Głównym problemem badawczym w mojej pracy jest zrozumienie zagrożeń, którym dzieci i młodzież są narażone w wyniku nadmiernego korzystania z nowoczesnych technologii. Problemy szczegółowe, które wynikają z tego problemu głównego, obejmują:

Jakie problemy zdrowotne dotykają dzieci i młodzież korzystających nadmiernie z nowoczesnych technologii?

Jaka jest aktywność dzieci i młodzieży związaną z używaniem nowoczesnych technologii i w jaki sposób się ona manifestuje?

Jakie są opinie dzieci i młodzieży na temat zagrożeń związanych z nadmiernym korzystaniem z nowoczesnych technologii?

W przypadku tych problemów badawczych nie zostały postawione konkretne hipotezy, ponieważ badania są eksploracyjne i mają na celu odkrycie nowych informacji i zrozumienie zagadnień związanych z nadmiernym korzystaniem z nowoczesnych technologii.

2.3. Metody, techniki i narzędzia badawcze

Według T. Pilcha, metoda badawcza oznacza "teoretycznie uzasadnione procedury i narzędzia, które obejmują całe postępowanie badacza zmierzające do rozwiązania określonego problemu naukowego". Natomiast według M. Łobockiego, metoda jest zbiorem "ogólnych założeń dotyczących celowych działań i narzędzi przydatnych do rozwiązania konkretnych problemów badawczych". Ogólnie mówiąc, metody badawcze to "sposoby prowadzenia badań w celu zrozumienia rzeczy, zjawisk i prezentowania ich wyników".

Nie ulega wątpliwości, że metoda badań jest kluczowym narzędziem w procesie naukowym i powinna być dostosowana do przyjętej hipotezy badawczej, a jednocześnie zgodna z technikami badawczymi. W niniejszej pracy wykorzystywana jest metoda sondażu diagnostycznego. W ogólnym sensie metoda ta polega na zbieraniu informacji od respondentów na temat określonych przez badacza problemów. T. Pilch dokładniej definiuje tę metodę jako sposób zbierania informacji na temat struktury, funkcji i dynamiki zjawisk społecznych, opinii i przekonań wybranych grup, rozprzestrzeniania się i kierunków rozwoju określonych zjawisk społecznych.

W przypadku technik badawczych, są to konkretne procedury badawcze. Można je rozumieć jako praktyczne operacje, które ściśle kierują procesem badawczym. W niniejszej pracy wykorzystywana jest technika badawcza w postaci ankiety. Ankieta jest narzędziem służącym do zbierania informacji od respondentów, które może przyjąć formę pytań zamkniętych, półotwartych lub otwartych. Składa się z metryczki i części merytorycznej, zawierając zestaw pytań, które dotyczą aktywności dzieci i młodzieży w związku z korzystaniem z nowoczesnych technologii oraz związanych z tym zagrożeń. Narzędzie badawcze w pracy to kwestionariusz ankiety, który zawiera zestaw pytań. Podczas projektowania narzędzi badawczych należy zadbać o trafność, obiektywność i rzetelność, aby zapewnić dokładność zebranych informacji.

Rozdział III. Analiza Wyników Badania

3.1 Charakteryzacja Próby Badawczej

W ramach niniejszej pracy przeprowadzono badanie ankietowe online, zwane badaniem CAWI, w którym respondenci wypełniali kwestionariusze elektroniczne. Taki sposób zbierania danych pozwolił na dostęp do szerszej grupy badawczej i nie wymagał bezpośredniego kontaktu z ankietowanymi. Próba badawcza skupiła się na 77 osobach w wieku od 11 do 16 lat w okresie adolescencji.

Wykres 1. Proporcje Płci w Próbie

Wyniki badań wykazują, że wśród respondentów przeważała grupa kobiet (70,1%). To może wynikać z większej gotowości kobiet do udzielenia odpowiedzi na zawarte w kwestionariuszu pytania.

Wykres 2. Przedział Wiekowy w Próbie

Z analizy przedstawionego wykresu wynika, że liczba badanych w wieku od 11 do 13 lat stanowiła 51,9% próby, podczas gdy osoby w wieku od 14 do 16 lat stanowiły pozostałe 48,1%.

Wykres 3. Miejsce Zamieszkania

Największa część respondentów pochodziła z terenów wiejskich (58,4%), podczas gdy 41,6% mieszkało w miastach.

3.2 Aktywność Dzieci i Młodzieży Związana z Korzystaniem z Nowych Technologii

Aktywność dzieci i młodzieży w korzystaniu z nowych technologii jest uzależniona od różnych czynników, a jednym z nich jest rodzaj urządzeń, z których najczęściej korzystają. Przedstawiony wykres obrazuje preferencje w tym zakresie.

Wykres 4. Urządzenia, z Których Najczęściej Korzystają Respondenci

Analiza wykresu wykazuje, że aż 88,3% badanych najczęściej korzysta z telefonu. Jedynie 10,4% respondentów wskazało komputer jako urządzenie, z którego często korzystają, a nikt nie zaznaczył, że tablet jest ich głównym urządzeniem. Istnieją również pojedyncze odpowiedzi, które obejmują inne urządzenia, takie jak telewizor z dostępem do internetu lub konsola Xbox. Wykres 5. Częstotliwość Korzystania z Urządzeń Elektronicznych Praktycznie wszyscy badani deklarowali codzienne korzystanie z telefonu (97,4%). W przypadku korzystania z komputera odpowiedzi były bardziej zróżnicowane, z 92% korzystających z komputera, przy czym różne grupy często korzystają z tego urządzenia w różnych częstotliwościach. Niemal 70% badanych nie korzysta z tabletu, a wśród tych, którzy to robią, częstotliwość korzystania była zróżnicowana. Wykres 6. Liczba Godzin Codziennie Poświęcana na Korzystanie z Urządzeń

Tylko 5,2% badanych ograniczało codzienne korzystanie z telefonu do jednej godziny, podczas gdy 51,9% respondentów przyznaje, że korzysta z telefonu przez ponad 4 godziny dziennie. Korzystanie z komputera również różniło się w zależności od badanych, przy czym niemal 28% ograniczało czas korzystania z komputera do jednej godziny dziennie, podczas gdy 15,6% respondentów korzystało z niego przez ponad 4 godziny dziennie.

Wykres 7. Cel Korzystania z Nowych Technologii

Badani korzystają głównie z nowych technologii w celach rozrywkowych. Najczęściej wybieraną formą rozrywki były portale społecznościowe (39%), słuchanie muzyki (23,4%), oglądanie filmów (22,1%), gry (19,5%), oraz korzystanie z komunikatorów internetowych (18,2%). Jednak tylko 11,7% z respondentów korzysta z nowoczesnych technologii w celach edukacyjnych.

Wykres 8. Zachowania Przejawiane przez Respondentów

Większość respondentów zadeklarowała pewne zachowania związane z korzystaniem z nowych technologii. Najczęściej zaznaczane odpowiedzi obejmują nieustanne towarzyszenie sobie telefonem, nie wychodzenie z domu bez telefonu, oraz natychmiastowe sprawdzanie połączeń

Wykres 9. Zaniedbywanie Obowiązków

Większość ankietowanych zaznaczyła, że zaniedbuje swoje obowiązki związane z korzystaniem z nowoczesnych technologii, a 46,8% odpowiedziało, że robi to rzadko.

Wykres 10. Zaniedbywanie Kontaktów

Większość badanych rzadko zaniedbywa kontakt z innymi ze względu na korzystanie z nowoczesnych technologii. Jednak 15,6% odpowiedziało, że robi to często. Wykres 11. Rezygnowanie z Zainteresowań

Niemal połowa respondentów stwierdziła, że nigdy nie rezygnuje z własnych zainteresowań ze względu na korzystanie z nowoczesnych technologii. Jednak 29,9% badanych często lub zawsze podejmuje takie decyzje.

3.3 Problemy Zdrowotne Wynikające z Nadmiernego Korzystania z Nowych Technologii

Nadmierne korzystanie z nowoczesnych technologii może prowadzić do różnych problemów zdrowotnych. Respondenci wyrazili swoje opinie na ten temat, jak pokazują wyniki badania.

Wykres 12. Negatywne Skutki Nadmiernego Korzystania z Nowoczesnych Technologii Według Respondentów

Większość ankietowanych zgodziła się, że nadmierne korzystanie z nowoczesnych technologii może prowadzić do negatywnych skutków, takich jak wady wzroku (89,6%), bezsenność (66,2%), brak koncentracji (59,7%), problemy w nauce (53,2%), oraz wady postawy (50,6%). Wykres 13. Występujące Problemy Zdrowotne Według Respondentów Niemal połowa badanych doświadcza wad wzroku (44,2%), a często występującymi problemami zdrowotnymi były bóle głowy (39%) i przemęczenie (36,4%).

3.4 Opinie Dzieci i Młodzieży na Temat Zagrożeń związanymi z nadmiernym korzystaniem z Nowych Technologii

Opinie dzieci i młodzieży na temat zagrożeń związanych z nadmiernym korzystaniem z nowych technologii stanowią istotny element analizy. Oto wyniki badań w tym zakresie.

Wykres 14. Stawanie się Agresywnym w Sytuacji Braku Możliwości Korzystania z Technologii

Większość respondentów (54,5%) przyznała, że tylko rzadko staje się agresywna lub zdenerwowana, jeśli ktoś uniemożliwia jej korzystanie z nowoczesnych technologii.

Wykres 15. Negatywne Zagrożenia związane z Korzystaniem z Nowych Technologii

Badani wskazali różne negatywne zagrożenia związane z korzystaniem z nowych technologii. Najczęściej wybieranymi odpowiedziami były uzależnienie od technologii (64,9%) i naruszenie prywatności przez hakerów lub przestępców (62,3%).

Wykres 16. Zagrożenia związane z Korzystaniem z Internetu

Badani zidentyfikowali różne zagrożenia związane z korzystaniem z internetu, w tym oszustwa (90,9%), pedofilię (83,1%), oraz pornografię (74%). Wykres 17. Bezpieczeństwo Udostępniania Danych Osobowych Większość respondentów uważa, że udostępnianie danych osobowych w Internecie nie jest bezpieczne (90,9%). Wykres 18. Zawieranie Znajomości Wirtualnych Większość respondentów (51,9%) zadeklarowała, że zawiera znajomości wirtualne.

Wykres 19. Możliwość Spotkania się z Osobą Poznaną Przez Internet Niemal 63% badanych przyznało, że nie spotkałoby się z osobą poznaną przez internet. Wykres 20. Namawianie do Dołączenia do Sekty

Większość ankietowanych (85,7%) odpowiedziała, że nikt nie próbował ich przekonać do dołączenia do sekty za pośrednictwem internetu.

Wykres 21. Namawianie do Zażywania Środków Odurzających lub Przemocy

Większość respondentów (83,1%) stwierdziła, że nikt nie próbował ich przekonać do zażywania środków odurzających lub zachowań przemocowych za pośrednictwem internetu.

Wyniki badania pokazują różnorodne opinie i doświadczenia dzieci i młodzieży związane z korzystaniem z nowych technologii. Stanowią one cenną bazę w zrozumieniu wpływu tych technologii na życie młodego pokolenia.

Zakończenie

Nowe technologie są niezbędne do dalszego rozwoju. Warunkują one nie tylko codzienne funkcjonowanie dorosłych ludzi, którzy wykorzystują je do pracy zawodowej, dostępu do usług publicznych, ale także stają się nieodłącznym elementem życia dzieci i młodzieży. W ich przypadku technologie stanowią źródło rozrywki, kontaktu z innymi, jak również umożliwiają edukację. Nowe technologie mogą mieć pozytywny wpływ na rozwój zainteresowań, czy kształtowanie nowych umiejętności. Jednakże nadmierne korzystanie z nowych może prowadzić do uzależnień. Jest to zjawisko polegające na niemożności rezygnacji z dostępu do nowych technologii, czego konsekwencją jest zaniedbywanie innych obszarów życia, problemy zdrowotne. Z korzystaniem z nowych technologii może wiązać się problem z uzależnieniem od telefonu, komputera, internetu, pornografii, czy hazardu. Zjawisko uzależnień jest wiec wieloaspektowe i może objąć różne obszary. Poważnym zagrożeniem jest możliwość stania się ofiarą przestępstwa – kradzieży danych, uzyskanie dostępu do poufnych danych. Coraz powszechniejszym zagrożeniem jest wszechobecność patologicznych zachowań w sieci – obrażania, poniżania, wyśmiewania, czy prześladowania. Badania własne wykazały, że podstawowym urządzeniem, z którego korzystają młodzi ludzie są telefony. Badani na korzystanie z nich poświęcają ponad 4 godziny dziennie. Najczęściej nowe technologie są wykorzystywane do spędzania czasu na portalach społecznościowych, słuchania muzyki, oglądania filmów, gier, a także korzystania z komunikatorów internetowych. Warto podkreślić, że telefony są nieodłącznym elementem funkcjonowania dzieci i młodzieży. Podkreślili oni, ze nie rozstają się z telefonem, nie wychodzą bez niego z domu. Typowe dla badanych jest także natychmiastowe sprawdzanie połączeń. Zdecydowana większość respondentów rzadko zaniedbuje obowiązki przez korzystanie z nowych technologii. Rzadko zaniedbują także kontakty z innymi z tego powodu.

Według badanych podstawowym negatywnym skutkiem nadmiernego korzystania z nowoczesnych technologii są wady wzroku, bezsenność, brak koncentracji, problemy w nauce oraz wady postawy. Wśród badanych występują głównie takie problemy zdrowotne jak wady wzroku, bóle głowy, kręgosłupa oraz przemęczenie. Badania własne wykazały, że dzieci i młodzież są świad

omi zagrożeń wynikających z korzystania z nowych technologii. Według nich korzystanie może wiązać się z możliwością stania się ofiarą oszustw i przestępstw. W swoich zachowaniach raczej nie przejawiają negatywnych zachowań, jednak wymienili m.in. wyśmiewanie innych. Sami spotkali się m.i. z poniżaniem i wyśmiewaniem. Problemem jest oglądanie filmików z przejawami patologii i graniem w gry, w których występuje przemoc. Badani posiadają wiedzę na temat ryzykownych wyzwań. Warto podkreślić, że młodym ludziom niejednokrotnie zdarzyło się wchodzić w niebezpieczne linki. Ważnym wnioskiem jest brak kontroli ze strony rodziców w zakresie sprawdzania treści, z którymi mają styczności ich dzieci brak blokowania niebezpiecznych stron, czy brak kontroli usług, z których korzystają dzieci.

Podsumowując, jako podstawowe zagrożenia, na które narażone są dzieci i młodzież nadmiernie korzystające z nowych technologii należy wskazać możliwość uzależnienia, problemy zdrowotne, stanie się ofiarą wyśmiewania, prześladowania. Zagrożeniem jest także dostęp do niebezpiecznych treści.

Należy więc postulować szersze promowanie zachowań bezpiecznych wśród dzieci i młodzieży i uświadamiać ich na temat zagrożeń i niebezpieczeństw związanych z korzystaniem z nowych technologii. Bibliografia

Anderson J., Wilkins R., Żegnaj telewizorku, Adamantan, Warszawa 2000,

Andrzejewska A., Dzieci i młodzież w sieci zagrożeń realnych i wirtualnych. Aspekty teoretyczne i empiryczne, Difin, Warszawa 2014,

Apanowicz J., Metodologia ogólna, WSAiB, Gdynia 2002,

Banaś M., Wszechobecne zagrożenia, https://zpe.gov.pl/a/wszechobecne-zagrozenia/DO8DBNofP, [data dostępu: 8 czerwca 2021 r.],

Bis D., Siecioholizm jako patologia społeczna o charakterze technologicznym, ,,Roczniki Pedagogiczne” 104, nr 6,

Brzeziński J., Metodologia badań psychologicznych, PWN, Warszawa 2007,

Chwaszcz J., Pietruszka M., Sikorski D., Media, Wydawnictwo KUL, Lublin 2005,

Co to jest phishing i jak się przed nim bronić?, https://www.orange.pl/poradnik/twoj-internet/co-to-jest-phishing-i-jak-sie-przed-nim-bronic/, [data dostępu: 8 kwiecień 2021 r.].

Grubicka J., Jopek A., Tożsamość w cyberprzestrzeni: Implikacje zjawiska cyberprzemocy wśród apdolescentów, „Security, Economy & Law”, 2017, t. 17, nr 4,

Grubicka J., Cybermedia jako istotne narzędzie kreujące przestrzeń społeczno-kulturową współczesnej młodzieży, [w:] Dzieci i młodzież w XXI w.- ujęcie społeczne, red. M. Maciąg, K., Maciąg, TYGIEL, Lublin 2017,

Hussein B., Cackowska M., Kopciewicz L., Nowicki T., Smartfon i Tablet w dziecięcych rękach, Wydawnictwo Naukowe Katedra, Gdańsk 2016,

Izdebski P., Internet i gry internetowe, PWN, Warszawa 2019,

Jaraczewska J., Adamczyk-Zientara M. (red.): Dialog motywujący. Praca z osobami uzależnionymi behawioralnie, ENETEIA Wydawnictwo Psychologii i Kultury, Warszawa 2015,

Jarczyńska J., Uzależnienia behawioralne i zachowania problemowe młodzieży, Wydawnictwo Uniwersytetu Kazimierza Wielkiego, Bydgoszcz 2014,

Jędrzejko M., Saracen A., Szwedzik A., Cyfrowe dzieci, Oficyna Wydawnicza ASPRA-JR, Warszawa 2017,

Jurzysta M., Uzależnienie od informacji czy uzależnienie od nowych technologii? Czyli jak działa i jak się ustrzec?, Media i społeczeństwo, 2017, t. 7,

Kowalski M., Limber P., Agatston W., Cyberprzemoc wśród dzieci i młodzieży, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków 2010,

Krajewski K., Badania pedagogiczne, Szkoła Wyższa im. Pawła Włodkowica w Płocku, Płock 2006,

Lelonek-Kuleta B., Uzależnienia behawioralne na tle współczesnej wiedzy o uzależnieniach, „Studia społeczne”, 2015, t. 12, Łobocki M., Metody i techniki badań pedagogicznych, Impuls, Kraków 2011,

Łobocki M., Wprowadzenie do metodologii badań pedagogicznych, IMPULS, Kraków 1999,

Modrzejewski P., Sposoby naruszania dóbr osobistych w Internecie- zagadnienia wybrane, Uniwersytet Warszawski, 2019,

Panasiuk K., Panasiuk B., Uzależnienie od komputera i Internetu- wybrane problemy, Colloquium Wydziału Nauk Humanistycznych i Społecznych Kwartalnik, 2017, t. 1,

Piątek T., Kultura informacyjna komponentem bezpieczeństwa państwa i jego obywateli, Dydaktyka Informatyki 2019, t. 14,

Piechna J., Szkodliwe treści w internecie, NASK, Warszawa 2019,

Palka S., Metodologia badań. Praktyka pedagogiczna, GWP, Gdańsk 2006, Pilch T., Zasady badań pedagogicznych, Żak Wydawnictwo Akademickie, Warszawa 2019,

Pospieszyl I., Patologie społeczne, PWN, Warszawa 2008,

Roguski A., Zrozumieć Social Media, Helion, Gliwice 2020,

Ronatowicz W., Ryzykowne zachowania seksualne dzieci, młodzieży i młodych dorosłych w kontekście korzystania z technologii cyfrowych, Rocznik Lubuski, 2014, t. 40,

Rozporządzenie MEN z dnia 10 marca 2017 ws. E-uzależnienia dzieci i młodzieży (Dz. U. z 2020, poz. 786).

Skowroński B., Internet i związane z nim zagrożenia w opinii gimnazjalistów oraz ich rodziców, UKSW, 2013, t. 33,

Soliński B., Wiradzka-Pilarczyk A., Edukacja. Teologia i dialog, UAM, Poznań 2017,

Spitzer M., Cyberchoroby, Wydawnictwo Dobra Literatura, Słupsk 2016,

Szymańska-Krzyżak E., Uzależnienie technologiczne wśród dzieci i młodzieży, Oficyna Wydawnicza Impuls, Kraków 2018,

Tomczyk Ł., Piractwo komputerowe wśród młodzieży, Impuls, Kraków 2017,

Żegnałek K., Metodologia badań dla autorów prac magisterskich i licencjackich z pedagogiki, Wydawnictwo Comandor, Warszawa 2010.